The  Participation of Athonite Monks in church and cultural processes in the 17th century Polish-Lithuanian Commonwealth territorie

Serhii Shumylo

doi:10.36124/rt.2024.02

Opublikowane: 2024-09-051

Tom 66 Nr 01 (2024)

Udział mnichów atoskich w procesach kościelnych i kulturowych na ziemiach Rzeczypospolitej w XVII wieku

Serhii Shumylo

https://orcid.org/0000-0001-7041-7766

https://doi.org/10.36124/rt.2024.02

Abstrakt

Artykuł analizuje udział mnichów ze św. Góry Athos w życiu kościelnym i kulturalnym na ziemiach ukraińsko-białoruskich w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od końca XVI i w XVII wieku. Uwaga została skoncentrowana na udziale duchowieństwa atoskiego w działalności literackiej, oświatowej i innej po tragicznych wydarzeniach Unii Brzeskiej. Podkreślono, że cennym świadectwem pobytu ukraińskiego mnicha i polemisty Iwana Wyszeńskiego w klasztorze Zografskim na św. Górze Atos jest wydanie z 1595 roku przechowywane w bibliotece klasztornej, które zawiera zapis ofiarodawcy Wasyla Surożskiego Iwanowi Wyszeńskiemu. Przebywał tam również przełożony klasztoru peresopnickiego, archimandryta Leoncjusz, o czym świadczą zapisy na niektórych starych drukach z biblioteki zografskiej. Znaczna liczba ukraińsko-białoruskich wydań z XVI i XVII wieku, przechowywanych w bibliotekach w Zografou, Chilandarze i innych klasztorach św. Góry Atos, świadczy o ich bliskich kontaktach z duchowieństwem i mnichami Metropolii Kijowskiej w tym okresie. Tradycja udziału atonitów w duchowym, kulturalnym i politycznym życiu Ukrainy i ukraińskich Kozaków stopniowo stawała się ugruntowaną praktyką począwszy od XVII wieku. To z kolei przyczyniło się do intensyfikacji życia duchowego i kulturalnego na ziemiach ukraińsko-białoruskich, odrodzenia prawosławia i monastycyzmu oraz przywrócenia kontaktów między prawosławnymi Rzeczypospolitej Obojga Narodów i św. Górą Athos oraz światem prawosławnym.

Słowa kluczowe:

Góra Athos, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Unia Brzeska, Iwan Wyszeński, Hiob Kniahynicki, Cyprian Ostrożanin, Izajasz Kopiński, Piotr Mohyła

Inne teksty tego samego autora

Serhii Shumylo, Związki między Świętą Górą Atos a ukraińskimi i białoruskimi ziemiami w Rzeczypospolitej XVI wieku , Rocznik Teologiczny: Tom 65 Nr 4 (2023)

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Shumylo, S. (2024). Udział mnichów atoskich w procesach kościelnych i kulturowych na ziemiach Rzeczypospolitej w XVII wieku. Rocznik Teologiczny, 66(01), 27–52. https://doi.org/10.36124/rt.2024.02

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

“Afanasij Patelar v Moskve i na Ukraine”. 1995. Grečeskie dokumenty i rukopisi, ikony i pamâtniki prikladnogo iskusstva moskovskih sobranij. Otv. Red. Boris Lvovič Fonikič, 24–29. Moskva: Indrik.

„Afon.” 2002. In Pravoslavnaâ èncyklopediâ. Ed. Patiarh Moskovskij i vseâ Rusi Aleksei II. Vol. 4, 110–125. Moskva: Cerknovno-Naučnyi Centr Pravoslavnaâ èncyklopiediâ.

Akty Russkogo na Svâtom Afone monastyrâ sv. velikomučenika i celitelâ Panteleimona. 1873. Kiev: Tip. Kievo-Pečerskaâ Lavra.

Ammann, Aalbert Marâ. 1951. „Athanase III Patellaros, Patrârče de Constantinople, ex-catholique et saint russe.” Revue des Etudes Slaves 28: 7–16.

Angelov, Bonû. 1968. „Samuil Bakačič v ûžnoslavânskih literaturach.” Trudy Otdela drevnerusskoj literatury: 293–299.

“Apofasis”. 1597. Ekthesis, albo Krótkie zebranie spraw, które się dzâły na partykularnym, to jest pomiestnym synodzie w Brześciu Litewskim, 31–33. W Krakowie, roku od stworzenia świata, 7104. A od wcielenia Pana naszego Jezusa Christusa 1597.

„Apofasis, dekret Brestskogo pravoslavnogo sobora.” 1903. Pamâtniki polemičeskoj literatury v Zapadnoj Rusi (=Russkaâ Istoričeskaâ Biblioteka, 19). Vol. 3, 329–376. Sankt Peterburg: Imperatorskâ Arheografičeskaâ Komissiâ.

Âsinovs´kyj, Andrii. 2015. „Miž Afonom ta Veneciêû: intelektual´nyi profil´ rann´omodernogo rus´koho intelektuala (pryklad Kypryâna Ostrožanyna).” In Afons´ka spadŝyna: naukovyj al´manah 1–2, 298–300. Kyїv–Černihiv: Vydannâ Mižnarodnogo instytutu afons´koї spadŝyny.

Âvornic’kyj, Dmytro. 1995. Zaporož’e v ostatkah stariny i predaniâh naroda. Kyïv: Veselka.

Âvornyc´kyj, Dmytro. 2006. Istoriâ Zaporiz´kyh kozakiv. Vol. 1. L´viv: Naukova Dumka (11990).

Bilokin´, Serhii, i Ûrij Mycyk. 2009. „Ladyns´kyj (Pidgirs´kyj) Svâto-Pokrovs´kyj monastyr.” In Encyklopediâ istoriї Ukraїny: u 10 t. Ed. Valerij Andreevič Smolij et al. Vol. 6. Kyїv: Naukova dumka: 18–25.

Bilokin´, Serhii. 2009. „Mgars´kyj Lubens´kyj Spaso-Preobražens´kyj monastyr.” In Encyklopediâ istoriї Ukraїny: u 10 t. Ed. Valerij Andreevič Smolij et al. Vol. 6. Kyїv: Naukova Dumka: 564–563.

Borot´ba Pivdenno-Zahidnoї Rusi i Ukraїny proty ekspansiї Vatykanu ta uniї (XVI — počatok XVII st.). 1988. Ed. Êvgen Andrijovič Gryniv, Kyїv: Naukova dumka.

Bulgakov, Makarij mitr. 1996. Istoriâ Russkoj Cerkvi. Vol. 6. Moskva: Izd. Preobraženskogo Valaamskogo monastyrâ.

Čencova, Vera. 2017. „Monahi iz Zografa v Kieve i Moskve v 20-e – 30-e gg. XVII v.” Istoričeskij vestnik. Hristânstvo na bližnem vostoke 20: 164-186.

Evarnickij, Dmytro. 1915. Dve poezdki v Zaporožskuyu Seč’ Âcenko-Zelenskogo, monaha Poltavskogo monastyrâ, v 1750–1751 gg. Ekaterinoslav: Tip. K. A. Andruŝenko.

Factorul feminin în istorie: culegere de studii şi documente. 2012. Chişinău: CEP USM.

Florâ, Boris. 2011. „Isaakij Boriskovič.” In Pravoslavnaâ èncyklopediâ. Rd. Patiarh Moskovskij i vseâ Rusi Aleksei II. Vol. 27. Moskva: Cerknovno-Naučnyi Centr Pravoslavnaâ èncyklopiediâ: 32–35.

Franko, Ivan. 1980. Zibrannâ tvoriv: u 50 t. Vol. 27. Kyїv: Naukova dumka.

Franko, Ivan. 1981. „Ivan Vyšenskyi i jogo tvory.” In Zibrannâ tvoriv u 50-y tomah. Vol. 30, 178-184. Kyїv: Naukova dumka.

Gruševs´kyj, Myhajło. 1994. Іstorіâ Ukraїny–Rusi. Vol. 5. Kyїv: Naukova dumka.

Gruševs´kyj, Myhajlo. 1995a. Іstorіâ Ukraїny–Rusi. Vol. 6. Kyїv: Naukova dumka.

Gruševs´kyj, Myhajlo. 1995b. Іstorіâ Ukraїny–Rusi. Vol. 8. Kyїv: Naukova dumka.

Gruševs´kyj, Myhajlo. 1996. „Isaiâ Kopyns´kyj.” In Istoriâ ukraїns´koї literatury. Vol. 6, Book 2, 132-156. Kyïv: Lybid´.

„Gustynskaâ letopis’”. 2003. Polnoe sobranie russkih letopisej. Vol. 4. Sankt Peterburg: Tip. Eduarda Praca.

Harlampovič, Konstantin. 1896. Zapadnorusskіâ pravoslavnyâ školy XVI i načala XVII veka, otnošenіe ih k inoslavnym, religioznoe obučenіe v nih i zaslugi ih v dele zaŝity pravoslavnoj very i cerkvi. Kazan´: Tipo-litografіâ Imperatorskago Universiteta.

Hofmann, Georg. 1938. Griechische Patriarchen und römische Päpste. Untersuchungen und Texte. Vol. II. 2: Patr. Athanasios Patellaros (=Orientalia Christiana Periodica, 19). Rome: Pont. Institutum Orientalium Stiudiorum.

Hyžnâk, Zoâ, and Valerij Mankivs´kyj. 2003. Istoriâ Kyêvo-Mogylâns´koї akademiї. Kyїv: Vydavnyčyi dim KM Akademiâ.

Hyžnâk, Zoâ. 2001. Kyevo-Mohylâns´ka akademiâ v imenah: XVII–XVIII st. Entsyklopedyčne vydannâ. Kyïv: Vydavnyčyi dim KM Akademiâ.

Kapterev, Nikolaj. 1889. „Priezd byvšego Konstantinopol’skogo Patrârha Afanasiâ Patelara v Moskvu v 1653 g.” Čteniâ v obŝestve lyubitelej duhovnogo prosveŝeniâ 10: 358–385.

Kartašev, Anton. 1993. Očerki po istorii Russkoj Cerkvi. Vol. 1. Moskva: Tierra.

Kodov, Hristo, and Božidar Rajkov, Stefan Kožuharov. 1985. Opys na slavânskyte r´´kopysy v bibliotekata na Zografskyâ manastyr v Sveta Gora. Vol. 1. Sofiâ: Svât.

Kondratiuk, Alina. 2017. „Vidobražennâ deâkyh osoblyvostej afons´koї bogoslužbovoї praktyky v stinopysu kyїvs´koї cerkvy Spasa na Berestovi 40-h rokiv XVII st.” Afons´ka spadŝyna: naukovyj al´manah 5–6: 147–152.

Kostomarov, Nikolaj. 1998. Russkaâ istoriâ v žizneopisaniâh ee glavnejših deâtelej. Vol. 2. Rostov-na-Donu: Eskimo.

Kuleš, Panteleimon. 1888. Otpadenie Malorossii ot Pol’ši. Vol. 1. Moskva: Tip. Skorohodova.

Kušpet, Volodymyr. 2007. Starcivstvo: mandrivni spivci-muzykanty v Ukraїni (ХІХ – poč. XX st.). Kyїv: Tempora.

Kuz´muk, Oleksij. 2006. «Kozac´ke blagočestâ»: Vijs´ko Zaporoz´ke Nyzove i kyїvs´ki čoloviči monastyri v XVII–XVIII st.: Evoliuciâ vzaiemovidnosyn. Kyïv: Stylos.

Lyman, Ihor. 1998. Cerkovnyj ustrij Zaporoz´kyh Vol´nostej (1734–1775). Zaporiž´žâ: PA Tandem-U.

Makarevskij, Feodosij. 1880. Materâly dlâ istoriko-statističeskogo opisaniâ Ekaterinoslavskoj eparhii: cerkvi i prihody prošedšego XVIII stoletiâ. Ekaterinoslav: Tip. Â. M. Čausskogo.

Maštafarov, Florâ Boris. 2011. „Iosif Kurcevič.” In Pravoslavnaâ èncyklopediâ. Red. Patiarh Moskovskij i vseâ Rusi Aleksei II. Vol. 25. Moskva: Cerknovno-Naučnyi Centr Pravoslavnaâ èncyklopiediâ: 634–636.

Merdzimekis, Nikolas. 2008. „Svâzi Afonskogo monastyrâ Zografa s carskoj Rossiej.” In Rossiâ – Afon: tysâčeletie duhovnogo edinstva. Materâly meždunar. nauč.-bogosl. konferencii. Moskva, 1–4 okt. 2006, 250–255 Moskva: Izdatlstvo PSTGU.

Myc´ko, Іgor. 1990. Ostroz´ka slov’âno-greko-latyns´ka akademіâ (1576-1636). Kyїv: Naukova dumka.

Nikitin, Avgustin, arhimandrit. 1997. „Afon i Russkaâ Pravosłavnaâ Cerkov´ (obzor cerkovno-literaturnyh svâzej).” Bogoslovskie trudy 33: 86–87.

Ogiênko, Ivan. 1999. Žyttêpysy velykyh ukraїnсiv. Kyïv: Lybid´.

Oikonomides, Nikos. 1979. „Hiera Mone Doxeiariou. Katalogos tou Arxeiou.” Byzantina Symmeikta 3: 202–254.

Pelešenko, Ûrij Volodimiriovič. 2004. Ukraїns´ka literatura pizn´ogo seredn´ovičča (druga polovyna ХІІІ–ХV st.): Džerela. Systema žanriv. Duhovni intenciї. Kyïv: Foliant.

Pitateleva, Elena. 2016. „Postvizantijskie reminiscencii v ornamentike lavrskoj cerkvi Spasa na Berestove”. In Afon i slavânskij mir. Materâly meždunar. nauč. konf., posv. 1000-letiû prisutstviâ rus. monahov na Svâtoj Gore. Kiev, 21–23 maâ 2015 g. Sb. 3. 373–381. Afon: Svâto-Panteleimonov monastyr’.

Radoјčyć, Ðorđe. 1960. „Stary srpsky pystsy ruske narodnosty od kraјa XV do kraјa XVII veka”. Hodyšnâk Filozofskoh fakulteta u Novomu Sadu 5: 199–214.

„Rasprosnye reči inozemcev i russkih, vozvrativšihsâ iz plena, prislannyh iz Razrâda v patrâršij dvorcovyj prikaz dlâ doprosov.” 1875. Russkaâ istoričeskaâ biblioteka, izdavaemaâ Arheografičeskoj komissiej. Vol. 2. Sankt Peterburg: Tip. br. Panteleevyh.

Romanenko, Elena, and Anatolij Turilov. 2002. „Russko-afonskie svâzi v XI–XVII vv.” In Pravoslvnaâ èncyklopiediâ. Ed. Patiarh Moskovskij i vseâ Rusi Aleksei II. Vol. 4. Moskva: Cerknovno-Naučnyi Centr Pravoslavnaâ èncyklopiediâ: 149–154.

Ŝapov, Âroslav. 1959. Sobranie rukopisnyh knig I. Lukaševiča i N. Markeviča. Moskva: Otdel Rukopisej GBL.

Ševčuk, Valerij. 1986. Ivan Vyšens´kyj ta jogo poslannâ. Kyїv: Dnipro.

Smetanina, Svetlana. 1964. „Zapisi XVI–XVII vv. na rukopisâh sobraniâ E. Egorova”. Arheografičeskij ežegodnik za 1963 god: 358–396.

Snegarov, Ivan. 1953. Kulturni i političeski vr´´zky meždu Bolgariâ y Rusiâ prez XVI–XVIII v. Sofia: Nauka.

Sobolevskij, Aleksej. 1900. „Bibliografičeskie zametki.” Čteniâ v istoričeskom obŝestve Nestora Letopisca XIV: 2-5.

„Sovetovanie o blagočestii”. 1845. Pamâtniki, izdannye Vremennoû komissiej dlâ razbora drevnih aktov. Vol. 1. Ed. Venedikt Pavlovič Čehovič, Aleksandr Ivanovič Selin, Kiev: Tip. Un-ta sv. Vladimira.

Šumylo, Sergij. 2014. „Vliânie Svâtoj Gory Afon na duhovnuû, kul´turnuû i političeskuû žyzn´ Ukrainy XVII veka”. In Afon i slavianskij mir. Sbornik 1. Materialy pervoj meždunarodnoj konferencyi k 1000-letiû rus. monašestva na Svâtoj Gore. Belgrad, 16-18 maâ 2013 goda. Ed. Žanna Leonidovna Levšina. Sb. 1, 113–130. Afon: Izdanie Panteleimonova monastyrâ.

Šumylo, Sergij. 2015a. Duhovnoe Zaporož’e na Afone. Maloizvestnyj kazačij skit Černyj Vyr na Svâtoj Gore. Kyїv: Izdatel’skij otdel UPC.

Šumylo, Sergij. 2015b. Prepodobnyj Paisij Veličkovskij i Zaporožskaâ Seč’. Kyїv: Meždunarodnyj institut afonskogo naslediâ v Ukraine /Nasledie Pravoslavnogo Vostoka.

Šumylo, Sergij. 2016. Starec Joann Višenskij: afonskij podvižnik i pravoslavnyj pisatiel´-polemist. Materialy k žyzneopisaniâ blažennoj pamûti vielikogo starca Joanna Višenskogo Svâtogorca. Kiev: Izdatel´skij otdel UPC.

Šumylo, Sergij. 2019. „Učastie v antiunijnom soprotivlenii v Ukraine igumena Afonskogo Panteleimonova monastyrâ arhimandrita Matfeâ i ego svâzi s Ioannom Višenskim i Kiprânom Ostrožaninom.” Rocznik Teologiczny 69 (4): 631–649.

Šumylo, Sergіj, Lastovs´kyj Valerij. 2022. “«…de Hmel´nyčenok ležyt´» (Do pytannâ ostannih rokiv žyttâ ta miscâ pohovannâ Û. Hmelnyc´kogo).” Ukraїns´kyj istoryčnyj žurnal 3 (564): 150–156.

Šumylo, Sergіj. 2016. „Nove džerelo do biografii I. Mazepy ta istoriїi zv´âzkiv ukraїns´koї kozaс´koї staršyny z centrom pravoslavnogo černectva na Afoni.” Siverâns´kyj litopys 6 (132): 7–16.

Šumylo, Sergіj. 2019. „«Sivers´kyj arhiêpyskop» ta opal´nyj mytropolyt Isaiâ (Kopyns´kyj) âk nathnennyk kozac´kyh povstan´ ta černečogo vidrodžennâ v Ukraїni v XVII st.” Siverâns´kyj litopys 1-2: 58–69.

Šumylo, Sergіj. 2021. „Ekspedyciâ na Svâtu Goru Afon: zabutymy stežkamy čenciv z ukraїns´kyh zemel´ XVII-XIX st.” Siverâns´kyj litopys 6 (162): 154–159.

Šumylo, Sergіj. 2023. Nevіdome džerelo do afons´kogo perіodu žyttâ prp. Іova (Іêzekiїlâ) Knâgynyc´kogo ta jogo učastі v posol´stvі Vatopieds´kogo monastyrâ 1592 roku. Kyїv. [in print].

Ŝurat, Vasyl´. 1895. Černeča respublika na Afoni. L´viv: Naukove Tovarystvo im. Ševčenka.

Titov, Fedir. 1924. Materiâly dlâ istoriї knyžnoї pravy na Vkraїni v XVI–XVIII vv.: Vsezbirka peredmov do ukraїnskyh starodrukiv. Kyїv: Drukarnia Ukraїns´koї Akademiї Nauk.

Turilov, Anatolij. 2005. „Kriterii opredeleniâ slavâno-moldavskih rukopisej XV–XVI vv.” Hrizograf 2: 148–165

Turilov, Anatolij, and Dimo Češmedžiev, Lev Masiel Sančes. 2009. „Zograf, bolgarskij monastyr’ na Afone”. In Pravoslavnaâ èncyklopediâ. Ed. Patiarh Moskovskij i vseâ Rusi Aleksei II. Vol. 20. Moskva: Cerknovno-Naučnyi Centr Pravoslavnaâ èncyklopiediâ: 301–313.

Tymošenko, Leonid. 2004. Beresteiska uniâ 1596 roku. Drogobyč: Kolo.

Višenskij, Ivan. 1955. Sočinieniâ. Moskva/Leningrad: Akademiâ Nauk.

Vlasovs´kyj, Ivan. 1956. Narys istorii Ukraїns´koї Pravoslavnoї Cerkvy. Vol. 2. New-York: Ukraїns´ka Avtokefal´na Cerkva.

Voznâk, Myhajlo. 1992. Istoriâ ukraїns´koї literatury. L´viv: Svit.

Žabov, Oleksandr, Ŝumylo, Sergіj. 2023. Starodruky XVI-XVII st. z zibran´ afons´kogo monastyrâ Zograf: nova zvistka pro Ivana Vyšens´kogo ta zv´âzky Zografs´koї obyteli z pravoslavnymy v Reči Pospolytij na poč. XVII st. [in print]

Žarkyh, Mykola. 2013. „Trahtemyrivs´kyj monastyr”. In Encyklopediâ istoriї Ukraїny: u 10 t. Ed. Valerij Andreevič Smolij et al. Vol. 10: T–Â. Kyїv: Naukova dumka: 138–144.

Archival documents

AVMA (Archive of the Vatopedi Monastery on Mount Athos), № 8, 15 ianuarij 1667 r. f. 1-1v.

ARPMA (Arhiv Russkogo Panteleimonova monastyrâ na Afone). Opis´ 16. Delo 64. Dok. А000408. Gramota carâ Mihaila Feodoroviča o priezde v Moskvu igumena Rusika za milostynej (1626). f. 1.

CDIAL (Central´nyj deržavnyj istoryčnyj arhiv Ukraїny, L´viv). Fond 129. Opys 1. Sprava. 446.

RGADA (Rossijskij Gosudarstvennyj arhiv drevnih aktov). Fond 52. Opis´1. Delo 9 (30 avgusta 1624 r.). f. 22–23.

RGADA. Fond 823. Opis 3, ed. 53.